Σίλφιον, το πολύτιμο εξαφανισμένο βότανο των αρχαίων ελλήνων
σίλφιον/ silphium/σίλφιουμ ή και laserpicium, lasarpicium
Το χάρισε ο ίδιος ο Απόλλωνας στους Έλληνες.
Τους έκανε ένα τέτοιο δώρα που κανείς δεν θα το ξεχνούσε.
Ούτε το δώρο ούτε το δωρητή.
Και όλοι το αγάπησαν.
Και όλοι το λάτρεψαν.
Και όλοι πάσχιζαν να το αποκτήσουν και
όλοι μαζί το κατέστρεψαν και
το εξαφάνισαν από προσώπου Γης
Ήταν αφροδισιακό.
Ήταν αντισυλληπτικό.
Ήταν ιδανικό για τα προβλήματα των ματιών.
για το αναπνευστικό σύστημα,
για τα προβλήματα των πνευμόνων,
για τα προβλήματα των αρθρώσεων,
για τα προβλήματα του κυκλοφορικού συστήματος,
ήταν λαχταριστό καρύκευμα,
ήταν πολύτιμο ακόμα και για τα ζώα
Το έχουν μνημονεύσει:
-. ο Ηρόδοτος, ο πατέρας της Ιστορίας σε ένα από τα ταξίδια του, ο βρέθηκε και στην Κυρηναϊκή.
Εκεί πρωτογνώρισε το σίλφιο, το οποίο, σύμφωνα με τον ιστορικό, είχε μελετήσει ο Αρισταίος, εγγονός του βασιλιά των Λαπίθων και μαθητής του Κενταύρου Χείρωνα.
-. ο Ιπποκράτης,
-. ο Θεόφραστος, ο οποίος περιέγραψε το βότανο, ως ένα βότανο με παχιές ρίζες καλυμμένες με μαύρο φλοιό.
Ήταν υπερβολικά μακριές.
Αν κρατούσαμε μία πάνω στο σώμα μας, θα ήταν περίπου η απόσταση από τον αγκώνα μέχρι την άκρη του μεσαίου δακτύλου – μια αρχαία μονάδα μέτρησης γνωστή ως πήχη.
Αν και το φυτό ήταν “το πιο περίεργο”, είπε ότι είχε ένα κοίλο μίσχο λίγο σαν μάραθο και χρυσά φύλλα που έμοιαζαν με αυτά του σέλινου.
-. ο Διοσκουρίδης, αναφέρεται σε ένα από τα 500 είδη φυτών που καταγράφονται στα έργα του Διοσκουρίδη, όπου σύμφωνα με τις περιγραφές του, το σίλφιον ήταν ένα σκιανθές φυτό, παρόμοιο με την “Ηράκλεια Πανάκεια” φάρμακο για όλες τις ασθένειες.
-. ο Πλήνιος ο πρεσβύτερος, ο οποίος αναφέρει ότι το τελευταίο κομμάτι του βοτάνου δόθηκε στο Νέρωνα.
-. o Συνέσιος τον Κυρηναίος, ο οποίος σε αντίθεση με τον Πλίνιο επιβεβαιώνει την ύπαρξη μιας μικρής ποσότητας σιλφίου στα τέλη του 4ου μ.Χ.
Ως αρχαιολογικό τεκμήριο μπορεί να θεωρηθεί και ένα αγγείο, η λακωνική κύλικα του 565-560 π.Χ, όπου ο βασιλιάς της Κυρήνης Αρκεσίλαος Β΄ επιβλέπει την εξαγωγή σιλφίου.Την προσοχή τραβάει η λεπτομέρεια στο κάτω μέρος αυτής της απεικόνισης, όπου το σίλφιον φυλασσόταν σε ειδικές υπόγειες αποθήκες, μαζί με χρυσό και άργυρο.
Και δικαίως χαρακτηρίζεται ως το διασημότερο βότανο της αρχαιότητας.
Ένα βότανο, στην κυριολεξία, πανάκεια.
ένα φυτικό πασπαρτού για τα πάντα.
Ιστορικά στοιχεία
Ήταν το βασικό στοιχείο του εμπορίου από την αρχαία πόλη της Κυρήνης/την περίφημη ελληνική αποικία στη Βόρεια Αφρική, την οποία οι Έλληνες ονόμασαν έτσι από την πηγή Κύρη, στη Βόρεια Αφρική και ήταν τόσο σημαντικό για την οικονομία της Κυρήνης, που τα περισσότερα από τα νομίσματά της έφεραν την εικόνα του φυτού.
Το πολύτιμο προϊόν του φυτού ήταν η ρητίνη – από τις σχισμές στη ρίζα και το βλαστό του εκκρινόταν ρητινώδης ουσία με πολύτιμες φαρμακευτικές ιδιότητες.
Το σίλφιον ήταν σημαντικό είδος στην προϊστορία, όπως αποδεικνύεται από την Αίγυπτο, την Κνωσό και τους Μινωίτες, αναπτύσσοντας μια ειδική γλύφο, όπου αναπαριστούσαν το βότανο σίλφιον.
Χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσογείου.
Οι Ρωμαίοι έλεγαν ότι “αξίζει το βάρος του σε δηνάρια” /αργυρά νομίσματα.
Ο θρύλος έλεγε ότι ήταν ένα δώρο από το θεό Απόλλωνα.Η πηγή Κύρη ήταν αφιερωμένη στον θεό ΑπόλλωναΕκεί υπήρχε ένα ιερό του Απόλλωνα και οι Έλληνες αποφάσισαν να ιδρύσουν την πόλη του, τιμώντας τα ιερά εδάφη.Ο Απόλλωνας του χάρισε το σίλφιο, το πολύτιμο βότανο που συνέβαλε στη μετατροπή της πόλης σε επίκεντρο του ελληνικού πολιτισμού στα άγνωστα αυτά εδάφη, καθώς η εμπορική του εκμετάλλευση κόμιζε στην Κυρήνη πλούτη θαυμαστά.Και έγινε τόσο σημαντικό το σίλφιο για την κυρηναϊκή οικονομία που το χάραξαν στα νομίσματά τους.
Σύμφωνα με τον Παυσανία
“οἱ Διόσκουροι ξένοις ἀνδράσιν ἐοικότες: ἥκειν δὲ ἐκ Κυρήνης φήσαντες καταχθῆναί τε ἠξίουν παρ’ αὐτῷ καὶ οἴκημα ᾐτοῦντο ᾧ μάλιστα ἔχαιρον, ἡνίκα μετὰ ἀνθρώπων ἦσαν.
ὁ δὲ οἰκίας μὲν τῆς ἄλλης ἐκέλευεν αὐτοὺς ἔνθα ἂν ἐθέλωσιν οἰκῆσαι, τὸ δὲ οἴκημα οὐκ ἔφη δώσειν: θυγάτηρ γὰρ ἔτυχέν οἱ παρθένος ἔχουσα ἐν αὐτῷ δίαιταν. ἐς δὲ τὴν ὑστεραίαν παρθένος μὲν ἐκείνη καὶ θεραπεία πᾶσα ἡ περὶ τὴν παῖδα ἠφάνιστο, Διοσκούρων δὲ ἀγάλματα ἐν τῷ οἰκήματι εὑρέθη καὶ τράπεζά τε καὶ σίλφιον ἐπ’ αὐτῇ”
Σ’ αυτόν ήρθαν οι Διόσκουροι μεταμφιεσμένοι σε ξένους άνδρες” του είπαν ότι ήρθαν από την Κυρήνη και αξίωσαν να μείνουν σπίτι του και ζήτησαν το δωμάτιο, που προτιμούσαν περισσότερο, όταν ακόμη ζούσαν ανάμεσα στους ανθρώπους.
Αυτός όμως τους προέτρεπε να μείνουν σε όποιο άλλο μέρος του σπιτιού ήθελαν και αρνιόταν να τους δώσει εκείνο το δωμάτιο, γιατί σ᾽ αυτό έτυχε να κατοικεί η παρθένα κόρη, του.
Την επόμενη μέρα η κόρη αυτή και όλα όσα χρησιμοποιούσε είχαν εξαφανιστεί, ενώ μέσα στο δωμάτιο βρέθηκαν αγάλματα των Διοσκούρων και ένα τραπέζι’, πάνω στο οποίο υπήρχε σίλφιο
Η ταυτότητα του σίλφιου είναι αντικείμενο εκτεταμένης συζήτησης.
Η αιτία της υποτιθέμενης εξαφάνισης του σίλφιου δεν είναι πλήρως γνωστή.
Πολλές ιατρικές χρήσεις αποδόθηκαν στο φυτό.
Ο Ιπποκράτης έγραψε:
Όταν εξέχει το έντερο και δεν επιστρέφει στη θέση του, ξύστε σε μικρά κομμάτια, το καλύτερο και πιο συμπαγές σίλφιον και εφαρμόστε το ως κατάπλασμα.
Εικάζεται ότι το φυτό μπορεί επίσης να λειτουργούσε και ως αντισυλληπτικό, βασιζόμενο εν μέρει σε δήλωση του Πλίνιου, ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί «για την απομάκρυνση των υγρών που εκκρίνονται στην εμμηνόρροια».
Πολλά είδη στην οικογένεια του μαϊντανού έχουν οιστρογονικές ιδιότητες, ενώ ορισμένες, όπως το άγριο καρότο, έχουν βρεθεί να λειτουργούν ως αμβλωτικά – χημικές ουσίες που τερματίζουν μια εγκυμοσύνη.
Δεδομένου αυτού είναι πολύ πιθανό ότι το φυτό ήταν φαρμακολογικά δραστικό στην πρόληψη ή τη διακοπή της κύησης.
Μαγειρικές χρήσεις
Το σίλφιον χρησιμοποιείτο στην Ελληνορωμαϊκή κουζίνα, κυρίως στις συνταγές από τον Καίλιο Απίκιο.
Πολύ μετά την εξαφάνισή του το σίλφιον συνέχισε να αναφέρεται στους καταλόγους των αρωματικών, αντιγραφόμενο το ένα από το άλλο, μέχρι να κάνει ίσως την τελευταία εμφάνισή του στη λίστα των μπαχαρικών που ο καρολίγγειος μάγειρας θα πρέπει να έχει σε πρώτη ζήτηση – Brevis pimentorum que στο domo esse debeant – “Μία σύντομη λίστα των καρυκευμάτων, που θα πρέπει να υπάρχουν στο σπίτι “- από κάποιον “Vinidarius”, του οποίου αποσπάσματα από τον Απίκιο, επιβιώσαν σε ένα μεγαλογράμματο χειρόγραφο του 8ου αιώνα.
Οι ημερομηνίες του Vinidarius δεν μπορούν να είναι πολύ νωρίτερες.
Σύνδεση με το σύμβολο της καρδιάς
Υπήρξε κάποιος προβληματισμός σχετικά με τη σύνδεση μεταξύ του σίλφιου και του παραδοσιακού σχήματος της καρδιάς
Ασημένια νομίσματα από την Κυρήνη του 6ου-5ου αιώνα π.Χ., φέρουν ένα παρόμοιο σχέδιο, μερικές φορές συνοδευόμενο από ένα φυτό σίλφιον.
Αυτό θεωρείται ότι εκπροσωπεί το σπόρο ή την στενόμακρη σποροθήκη του.
Σύγχρονα γραπτά βοηθούν στη σύνδεση του σίλφιου με τη ανθρώπινη σεξουαλικότητα και την αγάπη. Το σίλφιον εμφανίζεται στην “Περιγραφή της Ελλάδος” του Παυσανία, σε μια ιστορία των Διόσκουρων κατά τη διαμονή τους σε ένα σπίτι που ανήκει στον Φορμίωνα, ένα Σπαρτιάτη, “Γιατί, έτσι συνέβη, ότι η παρθένος κόρη του που ζούσε σε αυτό. Από την επόμενη μέρα, αυτή η παρθένα με όλη την κοριτσίστικη αμφίεσή της, είχε εξαφανιστεί και στην αίθουσα βρέθηκαν εικόνες των Διοσκούρων, ένα τραπέζι και σίλφιον πάνω σε αυτό”.
Στην Ιταλική στρατιωτική εραλδική, Il silfio d’oro reciso di Cirenaica –Το σίλφιο της Κυρηναϊκής, ομαλά κομμένο και εκτυπωμένο σε χρυσό· στο οικόσημο: το εγκλεισμένο σίλφιον ή της Κυρηναϊκής ήταν το σύμβολο που χορηγείτο στις μονάδες που πολέμησαν στις εκστρατείες στη Βόρεια Αφρική κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Μπορεί να μην μάθουμε ποτέ την πραγματική ταυτότητα του σίλφιου, αλλά μπορούμε να μάθουμε από την εξαφάνισή του.
Η τελευταία έρευνα της Κυρήνης έδειξε ότι πολλά είδη εξαφανίζονται γρήγορα, καθώς για άλλη μια φορά ο σεβασμός μας προς τη Γη που μας θρέφει όλο και μειώνεται.
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μπορεί να έχει φύγει προ πολλού – αλλά φαίνεται ότι επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη.
Σημειώσεις
1.- Η υπερβόσκηση (overgrazing) συμβαίνει όταν τα φυτά εκτίθενται σε εντατική βόσκηση για παρατεταμένες χρονικές περιόδους ή χωρίς επαρκείς περιόδους ανάκαμψης.
Μπορεί να προκληθεί είτε από τα ζώα στη κακή διαχείριση των γεωργικών εφαρμογών ή από υπερπληθυσμών ιθαγενών ή μη ιθαγενών άγριων ζώων.
2.- Η υπερεκμετάλλευση (overexploitation), που ονομάζεται επίσης υπερσυγκομιδή (overharvesting), αναφέρεται στην συγκομιδή μιας ανανεώσιμης πηγής μέχρι του σημείου της φθίνουσας απόδοσής της.
Η παρατεταμένη υπερεκμετάλλευση, μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή των πόρων.
4.- Η ερημοποίηση (desertification) είναι ένα είδος υποβάθμισης της γης, στην οποία μια σχετικά στεγνή περιοχή γης γίνεται όλο και πιο άγονη, συνήθως χάνοντας τα υδάτινα συστατικά του όπως επίσης τη βλάστηση και την άγρια πανίδα.
5.- Κατάπλασμα, ονομάζεται η μαλακή υγρή φαρμακούχος μάζα, η οποία συχνά θερμαίνεται και που απλώνεται στο ύφασμα πάνω από το δέρμα, για τη θεραπεία του πόνου, της φλεγμονής ή του επώδυνου μέρους του σώματος.
Μπορεί επίσης, να χρησιμοποιηθεί σε πληγές, όπως τα κοψίματα.
Επιμέλεια κειμένου:thalia-botanologia.gr
https://web.archive.org/web/20080706200139/http://www.islam-online.net/English/Science/2003/08/article02.shtml
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text.jsp?doc=Perseus:text:1999.01.0160
https://web.archive.org/web/20060216030935/http://www.heartsmith.com/guide_history.html
el.wikipedia.org
https://en.wikipedia.org/wiki/Heracleum_sphondylium
https://www.bbc.com/future/article/20170907-the-mystery-of-the-lost-roman-herb
Erica Rowan
Kenneth Parejko